Badania psychologiczne w transporcie szynowym

Polska branża transportowa to “druga siła” w Europie pod względem ilości podmiotów wykonujących przewóz osób i rzeczy, nie tylko drogą, ale również po szynach. Biorąc pod uwagę bezpieczeństwo w ruchu drogowym i fakt, że ruch samochodowy oraz kolejowy często “przecinają” się – badanie predyspozycji psychologicznych u przyszłych i obecnych pracowników m.in. kolei jest sprawą bardzo ważną. Poniższe treści, są częścią tekstu, który ukaże się w drugim tomie pozycji Psychologia zawodów trudnych i niebezpiecznych, które to zostanie wydane przez Psychotronics publishing.

Predyspozycje psychologiczne i metodyka badań w transporcie szynowym
Informacje na temat badań psychologicznych wymaganych względem pracowników kolei zawarte były między innymi w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury. Treści traktują o tym, że kandydat oraz osoba przedłużająca uprawnienia nie może uskarżać się na żadne dolegliwości zdrowotne lub nie może przyjmować substancji, które mogłyby skutkować: nagłą utratą świadomości; osłabieniem funkcji uwagi i zmniejszeniem zdolności koncentracji; nagłą utratą sprawności, utratą równowagi i koordynacji oraz znacznym ograniczeniem możliwości poruszania się. Ponadto, osoba maszynisty powinna charakteryzować się: sprawnymi zdolnościami poznawczymi, w tym pamięcią, uwagą, koncentracją, percepcją i rozumowaniem; być sprawną w zakresie zdolności psychomotorycznych – czasu reakcji, koordynacji rąk; odpowiednimi predyspozycjami w zakresie komunikowania się i osobowości, które to mają umożliwiać bezpieczne wykonywania swoich obowiązków. Uprawniony psycholog powinien więc zbadać wszystkie sfery funkcjonowania psychologicznego, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego, społecznego oraz sprawności psychomotorycznej.

Psycholog zajmujący się diagnozą, badaniem predyspozycji zawodowych w ramach szeroko rozumianej psychologii pracy – skupia się na czynnikach środowiska zawodowego, jako wskazaniach do przeprowadzania badań psychologicznych. Zasady regulujące częstotliwość badań, przeprowadzania badań profilaktycznych, metodyki badań psychologiczny, są rozproszone w licznych aktach prawnych i dotyczą różnych grup zawodowych, w tym pracowników transportu szynowego. Dla przykładu badania lekarskie i psychologiczne maszynisty, który nie ukończył 55 roku życia, przeprowadzane są co dwa lata. Maszyniści, którzy ukończyli 55 lat, są zobowiązani między innymi do odbycia badań psychologicznych co rok. Osoba będąca maszynistą kolejowym badania wykonuje na podstawie skierowania od pracodawcy, na własny wniosek lub na podstawie terminu zawartego w badaniach profilaktycznych. Po przeprowadzonym badaniu, uprawniony psycholog wydaje opinię, która jest uwzględniona przez lekarza przy podejmowaniu decyzji orzeczniczej. Kolejnym przykładem są osoby posiadające uprawnienia do kierowania tramwajem zgodnie z ustawą o kierujących pojazdami. Kandydaci oraz kierujący są zobowiązani do przeprowadzania badań psychologicznych co 5 lat przed ukończeniem 60 roku życia, oraz co 2.5 roku po ukończeniu 60 lat. Szczegółowa metodyka przeprowadzania badań psychologicznych w zakresie psychologii transportu jest zawarta w kilku publikacjach, zarówno prawnych, jak i naukowych. Uprawniony psycholog transportu wykonuje badania psychologiczne, po zakończeniu których określa brak lub istnienie przeciwwskazań psychologicznych do kierowania tramwajem – wydając stosowne orzeczenie.

Ujednolicając cele badań psychologicznych oraz podstawowe elementy metodyki badań w zakresie pracowników transportu szynowego, przedstawiono poniżej zakres niezbędnych działań w ramach zbadania cech psychologicznych u przedstawicieli omawianych zawodów.

Ocena predyspozycji pracownika, kandydata do pracy pod kątem cech psychicznych umożliwiających pracę w określonym środowisku pracy;
Wykluczenie istnienia zaburzeń czy osłabienia sprawności funkcji poznawczych oraz intelektualnych, ze szczególnym uwzględnieniem uwagi, spostrzegania, pamięci, rozumowania oraz wnioskowania;
Wykluczenie istnienia zaburzeń w zakresie osobowości oraz wykluczenie istnienia niedojrzałości emocjonalnej i społecznej oraz niskiej predyspozycji temperamentalnej do radzenia sobie w sytuacjach trudnych;
Wykluczenie istnienia zaburzeń lub osłabienia funkcji sprawności psychomotorycznej, w tym koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz szybkości i adekwatności reakcji.

Powyższą ocenę, uprawniony psycholog przeprowadza także w celu oceny zmian w wymienionych zakresach i oceny psychicznych skutków pracy. Zgodnie ze wskazówkami metodycznymi, diagnosta psycholog korzysta z różnych procedur diagnostycznych, w tym wywiadu i obserwacji psychologicznej oraz testowania narzędziami psychometrycznymi. Wywiad i obserwacja są określone jako metody swobodne, testy psychometryczne są metodami, które muszą spełniać wymagania tak zwanej dobroci psychometrycznej, a więc precyzji, rzetelności, trafności, standaryzacji, obiektywności i normalizacji pomiarów. Psycholog diagnosta korzysta więc ze swojego doświadczenia, danych uzyskanych w procesie badania, a następnie weryfikuje uzyskane informacje dobierając odpowiednie metody psychometryczne. W następstwie powyższych procesów, uprawniony psycholog wydaje zgodny z celem badania dokument, a także przekazuje wnioski i zalecenia dla na przykład badanego maszynisty. Polskie standardy badań psychologicznych doświadczają stałych, względnie dynamicznych zmian. Typowe narzędzia typu papier-ołówek zostają wypierane przez ich elektroniczne odpowiedniki lub wykorzystana jest komputerowa aparatura diagnostyczna – urządzeń i aplikacji takich jak Polipsychograf. Nadal, w wielu pracowniach upoważnionych przez UTK do wykonywania badań maszynistów kolejowych korzysta się z tradycyjnych metod, które często charakteryzują się bogatą historią wykorzystywania ich w diagnozie psychologicznych – takim przykładem jest test o blisko stuletniej tradycji – Tablic Poppelreutera mierzącego sprawność funkcji uwagi i spostrzegawczości. Zarówno w Polsce, jak i innych krajach stosowano są także testy sumacyjne, oddające realia pracy maszynisty w sytuacjach zagrożenia.

Aktualne wytyczne CER sugerują wprowadzenie ujednoliconych standardów oceny psychologicznej pracowników transportu szynowego w całej Unii Europejskiej. Spójność ma zapewnić porównywalność wyników w zakresie bezpieczeństwa. Niewątpliwie postęp technologicznych stawia przed ruchem szynowym nowe wyzwania, w tym również te dotyczące odpowiedniej organizacji i aktualizacji w obrębie badań psychologicznych. Może mieć to bezpośredni wpływ na proces diagnostyczny i to jakie obszary cech psychologicznych psycholog diagnosta powinien sprawdzić oraz jakich metod użyć – opierając się na najnowszych doniesieniach naukowych z zakresu psychologii pracy, transportu oraz innych subdyscypliny, jak na przykład psychologia społeczna.

Źródło:
Psychologia zawodów trudnych i niebezpiecznych. Wprowadzenie do badań psychofizjologicznych pracowników transportu i zawodów pokrewnych. Wyd. Psychotronics Publishing, Tychy 2025.