Badanie widzenia zmierzchowego i reakcji na olśnienie – dlaczego to kwestia medyczna, a nie psychologiczna?

Widzenie zmierzchowe i reakcja na olśnienie, a konkretniej określenie dolnego progu wrażliwości wzrokowej oraz czasu adaptacji receptora wzrokowego po naświetleniu – to kluczowe aspekty percepcji wzrokowej, mające ogromne znaczenie dla bezpieczeństwa ruchu drogowego i pracy w zawodach wymagających sprawności psychofizycznej. W Polsce badania te są przeprowadzane przez uprawnionych lekarzy medycyny pracy oraz okulistów, a ich wyniki wpływają na wydawanie orzeczeń dla kierowców zawodowych, instruktorów jazdy, operatorów maszyn czy osób pracujących na wysokościach.
Owe badania często mylnie uznawane są za część badań psychologicznych, lecz ich podstawy tkwią w fizjologii oka, adaptacji wzroku i jego zdolności do funkcjonowania w dynamicznie zmieniających się warunkach oświetleniowych. W poniższym artykule zostały przybliżone niezbędne informacje dla psychologów wykonujących tego typu badania w zakresie ich przeprowadzania, regulacji prawnej oraz dlaczego są one domeną medycyny, a nie psychologii.

Podstawy fizjologiczne widzenia zmierzchowego i reakcji na olśnienie

Budowa oka a percepcja w słabym oświetleniu (widzenie zmierzchowe)

Ludzki narząd wzroku składa się z dwóch podstawowych rodzajów komórek światłoczułych w siatkówce:

• Czopki – odpowiedzialne za widzenie barwne i ostrość wzroku przy dobrym oświetleniu.
• Pręciki – kluczowe dla widzenia zmierzchowego, charakteryzujące się dużą wrażliwością na światło, ale brakiem percepcji barw.

W warunkach słabego oświetlenia (np. o zmierzchu) aktywność czopków maleje, a dominującą rolę przejmują pręciki. Dlatego w takich warunkach percepcja barw jest zaburzona, a ostrość wzroku obniżona.

Zjawisko olśnienia

Olśnienie (ang. glare)  to nagłe osłabienie zdolności widzenia spowodowane wzrostem natężenia światła. Może ono występować w kilku postaciach:

• Olśnienie przykre – powoduje dyskomfort i utrudnia percepcję otoczenia.
• Olśnienie przeszkadzające – zmniejsza zdolność do rozpoznawania szczegółów.
• Olśnienie dekontrastujące (odbiciowe) – wynika z refleksów świetlnych odbitych od powierzchni.

Może ponadto powodować obniżenie zdolności rozpoznawania szczegółów lub przedmiotów. Olśnienie można podzielić na olśnienie przykre lub przeszkadzające. Występuje również olśnienie dekontrastujące (odbiciowe) spowodowane odbiciami od lustrzanych powierzchni. Kluczową kwestią jest czas adaptacji wzroku po olśnieniu, czyli zdolność oka do powrotu do efektywnego widzenia w ciemności po ekspozycji na silne światło.

Jak przeprowadza się badanie widzenia zmierzchowego i reakcji na olśnienie?

Metody diagnostyczne

Badanie widzenia zmierzchowego i reakcji na olśnienie opiera się na specjalistycznych testach:

1. Pierścień Landolta – wykorzystywany do oceny widzenia w ciemności. Osoba badana musi rozpoznać położenie przerwy w pierścieniu, którego oświetlenie jest stopniowo zwiększane. Metoda ta została zatwierdzona podczas I Kongresu Oftalmologicznego w Tokio w 1909 roku i jest stosowana do dziś. Landolt C (pierścień Landolta), znany także jako japoński test widzenia, jest optotypem: standaryzowanym symbolem używanym do badania wzroku. Został opracowany przez okulistę urodzonego w Szwajcarii Edmunda Landolta. Tego samego naukowca, który współpracował między innymi z sławnymi H. Snellenem i F. Dondersem.
2. Optotyp Kolta – składający się z trójkąta, kwadratu, koła oraz znaku krzyża. Służy do oceny ostrości widzenia i reakcji na olśnienie.
3. Noktometr – urządzenie oceniające zdolność adaptacji wzroku po intensywnym naświetleniu. Badany musi rozpoznać słabo oświetlone kształty, co pozwala określić czas regeneracji percepcji wzrokowej.
4. Nowoczesne technologie – współczesne urządzenia, takie jak Visiolite 4K, umożliwiają przeprowadzanie badań bez konieczności stosowania tradycyjnej ciemni. Dodatkowo, pierścień Landolta oraz Noktometr zawierają niektóre urządzenia przeznaczone do diagnostyki komputerowej jak Polipsychograf®.

Standardy europejskie w badaniach wzroku kierowców

Zgodnie z dyrektywą 2009/113/EC, w Unii Europejskiej obowiązują określone standardy dotyczące widzenia kierowców:

• Minimalna ostrość wzroku: 0.5 dla kierowców osobowych, 0.8 dla kierowców zawodowych.
• Pole widzenia: min. 120° dla kierowców osobowych, 160° dla zawodowych.
• Uwzględnianie kontrastu, olśnienia i widzenia zmierzchowego w niektórych krajach (np. w Niemczech i Irlandii).

Kto może przeprowadzać te badania? (Aspekt prawny i medyczny)

Regulacje prawne w Polsce

W Polsce podstawą prawną badań wzroku dla kierowców jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2014 r. Określa ono, że:

• Badania przeprowadzają lekarze okuliści oraz specjaliści medycyny pracy.
• Ocena wyników testów należy do lekarza uprawnionego do badań kierowców.
• Badania są obowiązkowe dla kierowców zawodowych oraz osób z problemami wzrokowymi.

Dlaczego nie są to badania psychologiczne?

• Podstawy biologiczne – badania dotyczą fizjologii oka, a nie procesów poznawczych.
• Aspekt prawny – regulacje prawne określają je jako badania lekarskie.
• Mylenie terminów – pojęcie „badanie na olśnienie” bywa mylnie interpretowane w psychologii poznawczej.

Zgodnie z aktualnymi normami okulistycznymi, badanie funkcji wzrokowych, takich jak ostrość wzroku, widzenie stereoskopowe, widzenie barwne, pole widzenia, widzenie zmierzchowe, wrażliwość na olśnienie i kontrast, może być wykonane przez przeszkoloną w tym kierunku osobę. Swego rodzaju tradycją stało się, że tego typu badanie jest wykonywane przez psychologów – diagnostów (często psychologów transportu, psychologów pracy), którzy wykonują tego typu badanie dla lekarza (lekarza okulisty lub lekarza medycyny pracy) – jednak interpretacja tego typu wyników należy do lekarza.

Kogo dotyczą te badania?

Badania są kluczowe dla:

• Kierowców zawodowych – minimalizowanie ryzyka wypadków nocnych.
• Instruktorów jazdy i egzaminatorów – ocena sprawności wzrokowej podczas nauki jazdy.
• Operatorów maszyn – poprawa bezpieczeństwa w przemyśle.
• Osób po operacjach okulistycznych – np. po wszczepieniu soczewek.
• Diagnostyka przesiewowa np. osób starszych – podejrzenie zaćmy.

Znaczenie badań dla bezpieczeństwa drogowego i zawodowego

Badania te mają istotne znaczenie w kontekście:

• Zapobiegania wypadkom – obniżona zdolność adaptacji po olśnieniu prowadzi do zwiększonego ryzyka kolizji.
• Percepcji wzrokowej – procesy neuronalne odpowiadają za interpretację bodźców świetlnych.
• Rozwoju nowych technologii – okulary noktowizyjne i systemy adaptacyjne w samochodach zmniejszają skutki olśnienia.

Podsumowanie

Jak ostatnio był powiedział prof. Włodzisław Duch „Widzimy mózgiem, nie oczami” – nawiązując do owych procesów neuronalnych odpowiadając za analizę bodźców wzrokowych, być może to tego typu doniesienia świata nauki wpłynęła na fakt, że część psychologów mylnie uznaje wyżej opisane badania za psychologiczne. Widzenie zmierzchowe i reakcja na olśnienie mają kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa publicznego. Badania te, choć mogą wydawać się zbliżone do testów psychologicznych, są jednoznacznie procedurami medycznymi, przeprowadzanymi w oparciu o szczegółowe wytyczne prawne i technologiczne.

Bibliografia

1. Horst W., Dahlke G. (red.). (2011). Driver Occupational Safety. Perception and Behavior: Korchut W., Cibor R., Damijan Z., Paszulewicz J. Functional efficiency of a sight receptor in limited light conditions – method and measurement. Publishing House of Poznan University of Technology, Poznań.
2. Korchut W. (2024). Podręcznik użytkownika Polipsychograf. Tychy, 2024.
3. Landolt Edmunt. Dostęp: https://en.wikipedia.org/wiki/Edmund_Landolt [07.03.2025].
4. Latham K., Katsou M., Rae S. (2014). Advising patients on visual fitness to drive: implications of revised DVLA regulations. British Journal of Ophthalmology.
5. Owsley C., Stalvey B., Wells J., Sloane ME. (1999). Older drivers and cataract; driving habits and crash risk. Journal of Gerontology: Biological Sciences and Medical Sciences.
6. Optotech.pl – nowoczesne urządzenia diagnostyczne, takie jak Visiolite 4K. Dostępne online: https://optotech.pl [07.03.2025].
7. Portal ABC Zdrowie – artykuły na temat badań okulistycznych dla kierowców i standardów medycznych. Dostępne online: https://portal.abczdrowie.pl [07.03.2025].
8. Program z udziałem prof. Wodzisława Ducha, Youtube, dostęp: https://www.youtube.com/watch?v=1yxRK5FfMEA [07.03.2025].
9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2014 r. w sprawie badań lekarskich osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami i kierowców. Dostępne w: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
10. Wood JM, Tyrrell RA, Chaparro A, Marszalek RP, Carberry TP, Chu BS. (2012). Even moderate visual impairments degrade drivers’ ability to see pedestrians at night. Investigative Ophthalmology & Visual Science.
11. Visual Standards for Driving in Europe: A Consensus Paper, January 2017 – ECOO Working Group on Vision and Driving. Dostępne online: https://www.ecoo.info [07.03.2025].